مبحث دوم: چالشهای آموزش معارف اسلامی

با اعتماد به صیانت دین خاتم از شائبه نقص، بدیهی است که می‌باید ریشه نقیصه یاد شده را در فهم و در آموزش دینداری جستجو کرد. اگر اسلام در ذات خود عیبی ندارد، لاجرم می‌بایست شناخت و باور اسلامی مسلمان‌ها را مورد بازبینی قرار داد.

از مهمترین عوامل این نارسایی، علی­رغم وجود منابع غنی و قویم اسلامی، چگونگی آموزش دینداری است. سه نقیصه شاخص در حوزه آموزش معارف اسلامی به اجمال عبارتند از:

الف) عدم هم‌زبانی و سنخیت محتوا و متن، با فهم و فرهنگ مخاطب: « ریشه بیشتر انحرافات دینی و اخلاقی نسل جوان را در لا به لای افکار و عقاید آنان باید جستجو کرد. فکر این نسل از نظر مذهبی آنچنانکه باید راهنمایی نشده است و از این نظر فوق‌العاده نیازمند است. اگر مشکلی در راهنمایی این نسل باشد، بیشتر در فهمیدن زبان و منطق او و روبرو شدن با منطق و زبان خودش است  و در این وقت است که هر کسی احساس می‌کند این نسل،‌ برخلاف آنچه ابتدا به نظر می‌رسد، ‌لجوج نیست، آمادگی زیادی برای دریافت حقایق دینی دارد»[1]در بسیاری از تبلیغ‌ها و یا آموزش‌های دینی نه تنها تبلیغ و تبیین درستی از معارف دینی ارائه نمی‌شود، بلکه مطالب ثقیل و کلیشه‌ای، به گونه‌‌ای در مخاطب ایجاد ملالت و خستگی می‌کند که مخاطب، خصوصا جوانان، انگیزه و رغبتی برای شنیدن و آموختن در خود احساس نمی‌کنند، و در نتیجه هر چه مبلّغ بیشتر می‌گوید، مخاطب بیشتر می‌گریزد همچنانکه به بیان شیوای قرآن کریم " و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه" وما هیچ رسولی را نفرستادیم مگر اینکه به زبان و لسان فهم قوم خودش سخن می‌گفت.

ب) عدم نیازسنجی و نپرداختن به نیازهای واقعی جامعه: در حالی که «ما معتقدیم اسلام به صورت یک مکتب مترقی، قادر است تمامی‌ نیازهای بشر را تأمین کند و مشکلات او را حل نماید»،[2] ولی هنگامی‌که مباحث اصلی درس و بحث و تبلیغ‌های دینی، موضوعاتی جدا از مسائل و مشکلات جامعه شود، نه تنها دردی را درمان نمی‌کند، بلکه بر سردرگمی‌ها افزوده و از دین تصویری صرفاً صوری و کاملاً غیر کاربردی ارائه می‌دهد که توانایی اداره فرد و جامعه را ندارد، چرا که پاسخ به پرسش‌های مطرح نشده، کاری عبث، پوچ و در عین حال ملال‌آور خواهد بود.

ج) بی‌توجهی به اقتضائات زمان: در حالی که «مقتضیات عصر ایجاب می‌کند که بسیاری از مسائل مجدداً مورد ارزیابی قرار گیرد»؛[3] پر واضح است که در نظر نداشتن پیشرفت زمان و قناعت به ارزیابی‌های گذشته و تکرار مکررات، باعث برداشت نامطلوبی از دین در مواجهه با مسائل جدید شده، آن را به عنوان سنت و رسمی ‌کهنه و زنگار گرفته معرفی می‌نماید.

هرچند که در مقام بیان مشکلات فهم و آموزش معارف دینی، مطالب عدیده‌ای را می‌توان برشمرد ولی این سنخ اشکالات، همه نشان ازگسیختگی ارتباط مؤثر متصدیان امور فرهنگی با فرآیند فکری جامعه و فقدان برنامه‌ای مطلوب، در ارائه صحیح معارف دینی است. آنچه در این وادی مهم‌تر از آسیب‌شناسی‌های صرفاً نظری است، توجه به راه کارهای عملی در رابطه  با  نشر و بسط فرهنگ صحیح و کارآمد دینی است.

در این راستا توجه به نقش‌آفرینی عالمان موفق دینی به عنوان الگو و اسوه‌های قابل پیروی که چالشها و نارسائی‌های موجود زمان خویش را به خوبی شناسایی و در مقابله با آنها به بهترین روش، حرکتهای تأثیرگذاری را ایجاد کرده‌اند، از اهمیت بسزایی برخوردار است. بررسی ویژگی‌های کسانی که با این نوع دغدغه‌ها، آثار گرانبهایی را خلق کردند برای ادامه راه، لازم و ضروری است.

در میان اسلام‌شناسان و عالمان دینی معاصر، قطعا استاد شهید مرتضی مطهری (ره)، از معدود قهرمانان این میدان است که آثار او در مقایسه با آثار دیگر اندیشمندان بزرگ، دارای ویژگی‌ها و ممیّزات منحصر به فردی است که به دلیل ویژگی‌های خاص آن بر نقش این مجموعه آثار ‌تأکید و توصیة ویژه شده است و بی آنکه نقش ارجمند دیگر کسانی که در «احیای حرکت روشنفکری اسلامی در ایران مؤثر بودند را نادیده بگیریم،‌ استاد شهید مطهری(ره) را از این جهت که بر ارائه اسلام متکی بر مبنای اصیل و معتبر اصرار ورزید و از اجتهادهای غیر مستند و صرفا متکی بر استحسان و ناشی از تطبیق اسلام بر اصول مکاتب رایج زمان، ‌با جمود عامیانه و خرافی، به شدت  پرهیز می‌کرد و برحذر می‌داشت، ‌در میان آنان شخصیتی تنها و منحصر»[4] و «انصافا نادرة زمان بود».[5] «در مورد حراست از مرزهای ایدئولوژیک و حفظ شعار نه شرقی، نه غربی،‌ به خصوص التقاط‌زدایی از اندیشه اسلامی، آقای مطهری یک فرد بی‌نظیر بود».[6] و نیز« در اسلام شناسی و فنون مختلف اسلام و قرآن، کم‌نظیر بود»[7] لذا در زمان معاصر« تنها کسی که هم از لحاظ کمیت هم از لحاظ کیفیت، خوب‌ترین فرآورده‌ها را تقدیم محیط اندیشه اسلامی کرده، آقای مطهری است».[8]